Boży snycerz z Masanowa - Paweł Bryliński

Krzyż Pawła Brylińskiego w Mikstacie z 1858 r.

Paweł Bryliński (ur. 21 czerwca 1813 r. w Wieruszowie - zm. 18 kwietnia 1890 w Masanowie pow. ostrowski) – wielkopolski rzeźbiarz ludowy.

Pejzaż Wielkopolski kojarzy się raczej z zasobnymi wsiami i zagospodarowanymi polami, niż z zarezerwowanym w powszechnej świadomości dla Podkarpacia czy Podlasia widokiem urokliwych świątków, krzyży i kapliczek zdobiących pola, rozstaje dróg lub mostki. Tymczasem można tu spotkać, zwłaszcza w południowej części regionu, prawdziwe skarby rzeźby ludowej.
Wyjątkowym zjawiskiem są powszechne w południowej Wielkopolsce wysokie, drewniane krzyże przydrożne zdobione kilkoma, a nieraz kilkunastoma płaskorzeźbami lub rzeźbami. Taka forma krzyży znana tu była już w XVIII wieku. Nawiązywali do niej i rozwinęli, każdy w swoim niepowtarzalnym stylu, dwaj wybitni dziewiętnastowieczni rzeźbiarze. Paweł Bryliński i Franciszek Nowak.

Paweł Bryliński pozostawił po sobie kilkadziesiąt wielofigurowych krzyży. Rzeźbił również figury wieńczące drewniane kapliczki słupowe oraz figury do kapliczek domkowych i wnękowych. Dzieła zniszczenia dokonał tylko w części czas. Główną przyczyną była barbarzyńska wojna wydana przez niemieckich okupantów wielkopolskim krzyżom i kapliczkom. Niemcy dokonali niemalże ich totalnej zagłady. Do dziś zachowało się in situ niewiele ponad dziesięć krzyży i słupów Brylińskiego. Kilka niekompletnych można oglądać w kościołach Odolanowa, Sokolnik i Ołoboku. Rzeźby artysty znajdują się też w zbiorach muzeów etnograficznych i regionalnych w Poznaniu, Kaliszu, Krotoszynie, Odolanowie, Gnieźnie i Wrocławiu.

Paweł Bryliński urodził się w leżącym na pograniczu Małopolski, Śląska i Wielkopolski Wieruszowie należącym do Królestwa Polskiego (zabór rosyjski) w rodzinie rzemieślniczej. Księga chrztów parafii rzymskokatolickiej Zesłania Ducha Świętego w Wieruszowie zawiera łaciński zapis brzmiący w tłumaczeniu: Roku

Kolumna pasyjna przed klasztorem kamedułów na Bielanach w Krakowie

Kolumna pasyjna. Kraków Bielany (fot. 2012)

Częstą formą kapliczki przydrożnej w Małopolsce są słupy lub kolumny z płaskorzeźbami scen pasyjnych. Nazywane są Bożymi Mękami. Ich historia sięga czasów kontrreformacji gdy jedną z dróg walki o odradzanie i umacnianie wiary katolickiej było propagowanie ustawiania krzyży i kapliczek.

Tego typu kapliczka znajduje się przed klasztorem kamedułów na Srebrnej Górze na krakowskich Bielanach. Kiedyś wyznaczała granicę dostępu do klasztoru dla kobiet (dziś niewiasty mogą podejść pod kościół, a w 12 wyznaczonych dni w roku wejść do środka).
Pochodzi z XVII w. Dokładna data oraz powód jej powstania nie są jasne. Badaczka krakowskich kapliczek i miejski konserwator zabytków podaje w swych publikacjach wykluczające się daty. W pracy Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w Krakowie, z 1995 r. datuje ją na na poł. XVII w. (Zań-Ograbek, 1995), podobnie jak w artykule o takim samym tytule w Encyklopedii Krakowa z 2000 r. Jednak w opublikowanym w tym samym roku wystąpieniu na sesji naukowej zatytułowanym Historia Krakowa kapliczkami pisana stwierdza, że kolumna jest owocem wizyt króla Jana III Sobieskiego w klasztorze kamedułów w 1683 r. przed i po wiedeńskiej wiktorii oraz przyjęcia wydanego w związku ze zwycięstwem na jego cześć (Zań-Ograbek, 2000). Roku 1683 nie można z pewnością określić jako połowy wieku.

Barokowa kolumna z marmuru ustawiona jest na czworobocznym marmurowym postumencie. Na szczycie znajduje się kapliczka w formie nasady z czworościennego bloku nakrytego daszkiem, który podtrzymywany jest przez tralki w narożach. Całość ma wysokość 8,5 m. Na ścianach nasady i postumentu wyryte są sceny pasyjne. Część z ośmiu scen jest już mało czytelna (2012). Górne sceny to: Cierniem koronowanie, Upadek pod krzyżem, Przybicie do krzyża, Ukrzyżowanie. Na ścianach postumentu: Chrystus w Ogrójcu, Biczowanie, Chrystus przed Piłatem,

Zdewastowana przez Niemców figura św. Jana Nepomucena w Grodzisku Wielkopolskim

Św. Jan Nepomucen, Grodzisk Wielkopolski (fot. 2003)

Grodzisk Wielkopolski w województwie wielkopolskim.

Przy dawnej ulicy Zamkowej (obecnie 27 Stycznia), na południe od fary pw. św. Jadwigi przy niegdysiejszych rogatkach miasta w okolicy murów, stała figura św. Jana Nepomucena z 1766 r. Podczas ostatniej wojny spotkał ją los podobny do mnóstwa wielkopolskich krzyży, kapliczek i figur. Niemcy prowadzili planową akcję niszczenia takich obiektów jako synonimów polskości na ziemiach włączonych do III Rzeszy. Wiele świątków udało się mieszkańcom, znającym niemieckie intencje, uchronić. Uprzedzając barbarzyńców zdejmowali figury i chowali je, a po wojnie umieszczali z powrotem w odbudowanych kapliczkach czy na nowo postawionych krzyżach (np. piękne rzeźby Pawła Brylińskiego z Kowalewa). Jednak opisując generalnie stan powojenny, w odniesieniu do kultowej rzeźby ludowej, wybitny wielkopolski etnograf skonstatował, że po II wojnie światowej rzeźba ludowa w Wielkopolsce praktycznie przestała być spotykana z powodu niemalże totalnego jej zniszczenia przez hitlerowców. Podobnie było z pozostałymi zabytkami przydrożnej sztuki sakralnej (por. Błaszyczyk, 1975).

W pamięci mieszkańców Grodziska przetrwał obraz niszczenia figury św. Jana Nepomucena niewolny od moralizatorskiego przekazu. Podobno szczególną zaciekłością wykazał się lokalny Niemiec, oficer SS będący synem restauratora z ul. Bukowskiej. Miał on własnoręcznie odrąbywać łomem nogi świętego. Niedługo potem został wysłany na front wschodni i do Grodziska wrócił "ale w metalowej trumnie, z odstrzelonymi nogami". Okazało się, że uratowała się głowa rzeźby. Pod koniec lat 90. XX w.  umieszczona została z inicjatywy grodziszczanina, emerytowanego księdza Zygmunta Humerczyka na kolumnie przed domem sióstr Ęlżbietanek przy ul. 27 Stycznia.

Opis figury zachował się w książce o mieście z 1938 r. W południowej stronie kościoła parafialnego, przy byłym murze miejskim, znajduje się

Krzyż pokutny

Krzyż koło Goli Świdnickiej

Krzyż pokutny.  

Artykuł definiujący krzyże pokutne

Barokowa kolumna maryjna z 1708 r. w Czernicy koło Wrocławia

Barokowa kolumna maryjna z 1708 r.

Czernica (niem. Tschirne, 1937-1945 Großbrück) powiat wrocławski.

Barokowa kolumna maryjna z 1708 r. znajduje się na zachodnim skraju Czernicy przy skrzyżowaniu głównej drogi (ul. Wrocławska) z ul. Spacerową.

Na szczupłym, wysokim, prostopadłościennym cokole zakończonym profilowanym gzymsem stoi gładkotrzonowa kolumna z kapitelem w typie korynckim. Wieńczy ją figura Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej (Immaculata). Całość ma wysokość 5,8 m. Na przedniej ścianie cokołu relief dwóch herbów w małżeńskim aliansie. Na ścianie lewej, patrząc od strony oglądającego, jest wyryty mocno zatarty, ale możliwy jeszcze do odczytania napis szwabachą, zawierający fragment Psalmu 112. Na prawej trudny do odczytania (lewa górna część jest w ogóle utłuczona) napis inskrypcyjny. Podczas inwentaryzacji zabytków powiatu wrocławskiego w latach 1936/1937 odcyfrowano z niego częściowo nazwisko fundatorki: Catharina Barbara ...me de Margareth geboren Gräfin von Althann (Degen).  Figura Maryi jest współczesna i została ustawiona w 1994 r. jako "Votum wdzięczności rejonu za nawiedzenie rodzin grudzień 1993 - marzec 1994". Tak głosi metalowa tabliczka umieszczona na cokole nad herbem (chodzi o nawiedzenie przez kopię obrazu Matki Bożej Częstochowskiej). Katalog zabytków sztuki opisuje zastąpioną oryginalną rzeźbę według stanu na koniec lat 80. XX w. jako uszkodzoną (Katalog). Z kolei z dokładniejszych opisów z lat 30. XX w. wynika, że nowa rzeźba jest w formie taka sama jak oryginalna (Baruchsen) (Degen). Jest nią Maria Immaculata zgodna z "kanonicznym" wizerunkiem, czyli z lekko rozłożonymi, opuszczonymi ku dołowi rękami i dłońmi zwróconymi wewnętrzną stroną do przodu, stojąca na kuli ziemskiej i depcząca lewą nogą oplatającego ziemię węża. Cała figura jest polichromowana. Cokół i trzon kolumny na biało. Głowica z charakterystycznym dla porządku korynckiego ornamentem w postaci stylizowanych liści akantu, a nad nim, z pochodzącymi z porządku jońskiego wolutami, nazywana także w takim układzie porządkiem kompozytowym - na niebiesko. Rzeźba Marii na niebiesko, biało i brązowo, kula ziemska na jasnoniebiesko, zaś wąż na zielono. Figura otoczona jest współczesnym metalowym płotkiem.

Herb małżeński na cokole kolumny

Spośród ponad 60 barokowych pomników Marii tego typu powstałych na Śląsku pomiędzy 1670 r., gdy w zespole cysterskim w Lubiążu stanęła pierwsza kolumna maryjna, a połową XVIII w., tylko 4 znajdują się po "polskiej stronie Odry" (oprócz Czernicy w Oleśnie z 1697,  Mysłowicach z 1727 i  Wołowie). Najwięcej kolumn maryjnych można zobaczyć w skutecznie zrekatolicyzowanym pod przymusem, już podczas wojny trzydziestoletniej, hrabstwie kłodzkim, które formalnie i praktycznie do Śląska zostało włączone po pruskim podboju całego regionu w 1740 r. Są to zarówno rozbudowane pomniki z towarzyszącymi Marii świętymi fundowane głównie w centrach miast i przy ważnych kościołach w ramach państwowo-kościelnej akcji oznaczania zwycięstwa nad heretykami i panowania katolickiej monarchii, wykonane przez znanych rzeźbiarzy, jak i skromniejsze figury stawiane w mniejszych ośrodkach i wsiach.

Pojawienie się kolumny maryjnej w Czernicy, na nietypowym dla tych pomników terenie należy wiązać nie z bliskością Wrocławia gdzie pierwszy wolnostojący pomnik Maryi powstał w 1638 r. a klasyczna kolumna maryjna w 1698 lecz z pochodzeniem fundatorki. Pochodziła ona z austriackiej rodziny arystokratycznej Althann (herb Althannów w prawej części herbu małżeńskiego na cokole i szczątkowa inskrypcja) posiadającej swoje siedziby i majątki w Austrii, na Węgrzech, w Czechach, na Morawach i w hrabstwie kłodzkim. Kult Marii Niepokalanie Poczętej przybrał w państwach monarchii habsburskiej charakter państwowy po ogłoszeniu w 1647 r. przez cesarza Ferdynanda III dekretu o poddaniu państw austriackich pod opiekę Marii Immaculaty (Kalinowski) i był bardzo popularny w związanych z dworem rodzinach. Wzmianka w inskrypcji o miejscowości Margareth (Gajków) sąsiadującej z Czernicą, możliwy do odczytania herb męża oraz uszkodzona ale fragmentami czytelna inskrypcja pozwalają na badania, które mogą doprowadzić do wyjaśnienia pełnej genezy powstania kolumny maryjnej w Czernicy.

Przypisy

 

* (Degen) Kurt Degen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau, Frankfurt am Main 1965, s. 309 (zestawienie dotyczy inwentaryzacji przeprowadzonej w latach 1936-1937)
* (Katalog) Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom IV Zeszyt 2 Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice, Warszawa 1991, s. 12
* (Baruchsen) Lydia Baruchsen, Die schlesische Mariensäule : Ursprung, Wesen und Beziehungen zu Verwandten Denkmalgruppen, Breslau 1931, s. 103
* (Kalinowski) Konstanty Kalinowski, Rzeźba barokowa na Śląsku, Warszawa 1986, s. 273

Wnękowa kapliczka św. Rocha w Lubiewie pow. tucholski

Św. Roch, rzeźba z 1872 r. (fot.2002)

fot. 2002

Lubiewo powiat tucholski województwo
kujawsko-pomorskie.

Od prawie 150 lat ważne miejsce w przestrzeni i życiu wsi położonej na terenie zamieszkiwania Borowiaków Tucholskich  zajmuje kapliczka z figurą św. Rocha. Jako orędownik od zarazy, a zwłaszcza opiekun zwierząt domowych Św. Roch jest jednym z popularniejszych patronów wiejskich kapliczek. Murowana kapliczka słupowa z cegły w Lubiewie pochodzi z XIX w. Bardzo możliwe, że z 1872 r., na który to rok datowana jest znajdująca się w niej rzeźba ( (wg Katalogu zabytków sztuki w Polsce, Tom XI dawne województwo warszawskie, Zeszyt 17 Tuchola i okolice, Warszawa 1979, s. 15). Ostatni remont z 2001 r. uwspółcześnił obiekt. Na kamiennym cokole ustawiony jest czworoboczny słup na planie kwadratu, wyłożony cegłą klinkierową. W górnej części wyodrębniona jest otwarta na trzy strony latarnia, zwieńczona dwuspadowym daszkiem krytym dachówką z kalenicą chronioną gąsiorem.

W środku ludowa, drewniana, polichromowana rzeźba św. Rocha z 1872 r., poddana renowacji w roku 1971 (wg wspomnianego wyżej

Boża Męka z 1863 r. w Kornatce

Fot. 2013

Kornatka gmina Dobczyce powiat myślenicki w województwie małopolskim.

Na granicy Dobczyc i Kornatki stoi kamienna figura przydrożna z 1863 r. w postaci cokołu z płaskorzeźbami i posadowionego na nim krzyża oraz figurki opłakującej Ukrzyżowanego św. Marii Magdaleny. Prostopadłościenny cokół z wpływami klasycyzmu na planie kwadratu umieszczono na schodkowej podstawie, od której odcięty jest profilowanym gzymsem a u góry zakończony wydatniejszym, również profilowanym, gzymsem. W trzech ścianach znajdują się oprofilowane płyciny wypełnione płaskorzeźbami świętych i podpisane ich imionami. Od frontu scena przedstawiająca św. Izydora Oracza przy pracy (fot. 2), z prawej św. Wojciech (fot. 4) z lewej św. Barbara (fot. 5). Drugą kondygnację stanowi krzyż z rzeźbą Chrystusa ustawiony na kwadratowej podstawie z płaskorzeźbami narzędzi rzemieślniczych i gospodarskich na trzech ściankach. Pod krzyżem półpełna rzeźba klęczącej św. Marii Magdaleny (fot. 3). Po bokach stały figury Maryi i św. Jana Ewangelisty, tworząc klasyczną Grupę Ukrzyżowania.

Blenda

Blenda (z niem. blende - ślepe okno, ślepa wnęka, ślepy otwór od blenden czyli zasłaniać) - czytaj dalej 

Chruszczewka Włościańska, kapliczka przydrożna z blendami na tylnym filarze.

Klasycystyczna kapliczka w Chruszczewce Włościańskiej

Chruszczewka Włościańska gmina Kosów Lacki, powiat sokołowski.

Przy drodze z Kosowa Lackiego do Miedznej stoi kapliczka z I poł. XIX w.  o oryginalnym kształcie.  Artykuł o kapliczce na stronie: Klasycystyczna kapliczka w Chruszczewce Włościańskiej.

Bibliografia

 

Ogólne

- Antolak, Mariusz. Szyszkowski, Wiesław, Funkcjonowanie krzyża przydrożnego w krajobrazie kulturowym Polski. W: Obiekty religijne w Polsce. Sosnowiec: Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 21 PTG, 2013,  ss. 57-66 (c. 6).
- Brensztejn, Michał, Krzyże i kapliczki żmudzkie. Materyały do sztuki ludowej na Litwie. W: Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, t. IX Dział Etnograficzny. Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności, 1907, s. 3-16 (c. 1).  
- Czerwiński, Tomasz.  Kapliczki i Krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa: Muza, 2012. 
- Gloger, Zygmunt. Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce. T I. Warszawa: 1907. T II. Warszawa: 1909 (cyfrowa 2).
- Gloger, Zygmunt. Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 3. Warszawa.
- Hochleitner, J. Scheer, I. Obrońca przed wylewami rzek. Niezwykłe dzieje życia i kultu świętego Jana Nepomucena,.Świdnica - Elbląg: 1998.
- Kossak, Zofia,  Rok polski. Obyczaj i wiara. Warszawa: 1974.

Regiony

Dolny Śląsk
- Ogonowska, Małgorzata. Straus, Patryk. Mała architektura sakralna na pograniczu polsko-czeskim. Kamienna Góra: 2010 (cyfrowa 9). 

Małopolska 

- Gierała, Zenon. Opowieści przydrożnych kapliczek. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 2000 (okolice Radomia). 
- Majchrzak, Katarzyna. Sieniawska, Joanna. Kapliczki dziedzictwem kulturowym gminy Dukla. Krosno: Wydawnictwo Ruthenus, 2013 (c. 10). 

Mazowsze

- Kaczyńska, Małgorzata. Różańska-Mazurkiewicz, Anna.  Kapliczki i krzyże w miejskim krajobrazie Warszawy.  W: Obiekty religijne w Polsce: Sosnowiec: Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 21 PTG,  2013,  ss. 67-76 (c. 7).

Mazury  

- Antolak, Mariusz. Sacrum w krajobrazie kulturowym gminy Ostróda. W: Obiekty religijne w Polsce. Sosnowiec: Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 21 PTG, 2013,  ss. 47-55 (c. 5).

Pomorze Gdańskie

- Przybylska, Lucyna. Krzyże pamięci przy ulicach Trójmiasta. W: Obiekty religijne w Polsce. Sosnowiec: Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 21 PTG, 2013,  ss. 77-88 (c. 8).

Wielkopolska

- Radziszewski, Michał.  Krzyże, kapliczki i figury świętych. Obiekty kultu religii chrześcijańskiej w gminie Przygodzice. Przygodzice 2008 (cyfrowa 3)

Ziemia chełmińska 

 - Gonia Alicja, Michniewicz-Ankiersztajn Hanna, Rola sacrum w krajobrazie kulturowym obszarów wiejskich na przykładzie gminy Dąbrowa Chełmińska, [w:] Obiekty religijne w Polsce, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 21 PTG, Sosnowiec 2013,  ss. 37-45 (cyfrowa 4)


Pełna Bibliografia