wtorek, 28 marca 2017

Monolitowe krzyże kamienne w Jaksonowie gmina Żórawina powiat wrocławski


Krzyż kamienny, pokutny, pojednania, Jaksonów gm. Żórawina pow. wrocławski
Jaksonów, krzyż kamienny (fot. 2012)

Kamienne krzyże w Jaksonowie w pow. wrocławskim


Jaksonów (niem. Jackschönau, od 1937 Schwertern) gm. Żórawina pow. wrocławski.

W Jaksonowie do II wojny światowej znajdowały się dwa krzyże kamienne rozmieszczone po obu stronach schodów na cmentarz przykościelny kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego(Hellmich, 1923)(Steller, 1934)(Degen, 1965). Ten umieszczony po prawej stronie zaginął.

Miejsce to nie jest pierwotnym miejscem ustawienia krzyży. Nie wiadomo, skąd zostały przeniesione ani kiedy. Hans Lutsch w swoim zestawieniu śląskich zabytków z 1889 r. wspomina tylko o jednym krzyżu kamiennym na cmentarzu kościelnym(Lutsch, 1889). Z kolei Max Hellmich w wykazie kamiennych krzyży na Śląsku z 1923 r. informuje o dwóch, stojących po obu stronach kamiennych schodów na cmentarz kościelny i zamieszcza ich rysunki(Hellmich, 1923). Możliwe, że jeden z krzyży został przeniesiony ze swojego pierwotnego miejsca pod kościół pomiędzy tymi datami i obydwa zostały ustawione wtedy symetrycznie przed wejściem na cmentarz.
Krzyż kamienny, pokutny, pojednania, Jaksonów gm. Żórawina pow. wrocławski
krzyż kamienny w Jaksonowie (fot. 2012)

Przez Maxa Hellmicha obydwa krzyże zakwalifikowane zostały do pomników średniowiecznego prawa (Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes)(Hellmich, 1923) czyli autor uważał, że postawiono je w wykonaniu umów pojednawczych (kompozycyjnych) jako krzyże pokutne (pojednania). Podobnie określa je (Sühnekreuz) Kurt Degen w spisie zabytków powiatu wrocławskiego(Degen, 1965), wydanym po wojnie ale dotyczącym inwentaryzacji przeprowadzonej w latach 1936/37. Śladem niemieckich poprzedników jako krzyż pokutny określili, zachowany krzyż w Jaksonowie, polscy badacze(Milka, 1979). Swoistym urzędowym usankcjonowaniem pokutnego charakteru krzyża było umieszczenie tabliczki sygnowanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i Bractwo Krzyżowców przy PTTK o treści: "Krzyż pokutny XIV-XVI w., stawiany przez zabójcę na miejscu zbrodni". Bardzo słusznie takiej pewności co do charakteru krzyża nie ma ''Katalog zabytków sztuki w Polsce'' opisując go tylko: "krzyż, średniowieczny, granitowy"(Katalog ..., 1991). Pokutny charakter krzyża nie jest w żaden sposób udokumentowany, a taka kwalifikacja jest wyłącznie domysłem opartym na błędnym założeniu, że tego typu krzyże były wystawiane jedynie w wykonaniu umowy kompozycyjnej. Krzyż w Jaksonowie można uznać za jeden z prymitywniej wykonanych na Dolnym Śląsku. Takie wrażenie wizualne nie jest spowodowane wyłącznie nadgryzieniem przez ząb czasu. Co prawda na krzyżu widać wyraźne ślady wpływu czynników atmosferycznych i uszkodzeń, ale można także stwierdzić, że jego obróbki nie cechuje zaawansowana technika. Krzyż jest corocznie bielony przez mieszkańców wsi. Krzyż stoi przy drodze, na lewo od schodów prowadzących do kościoła (na cmentarz przykościelny). Jak wspomniałem wyżej, po drugiej stronie wejścia stał inny krzyż kamienny, który zaginął po II wojnie światowej w nieznanych dziś okolicznościach (patrz rysunek Hellmich 1923, Tab. 1(9)).

Informacje - istniejący krzyż
Materiał Forma Inskrypcja Wiek Aktualne miejsce
Granit Krzyż łaciński Brak Późne średniowiecze Przemieszczony
Wymiary
Wysokość Szerokość Grubość
Hellmich, 1923 116 cm 100 cm 15 cm
Degen, 1936/1937 125 cm 98 cm
Pomiar własny, 2013 127 cm 95 cm 14 cm
Krzyż kamienny, pokutny, pojednania, Jaksonów gm. Żórawina pow. wrocławski
rys. Hellmich, 1923, krzyż 1

Informacje - zaginiony krzyż
Materiał Forma Inskrypcja Wiek Aktualne miejsce
Granit Krzyż łaciński Brak Późne średniowiecze? Przemieszczony
Wymiary
Wysokość Szerokość Grubość
Hellmich, 1923 85 cm 73 cm 12 cm
Degen, 1936/1937 108 cm 75 cm
Krzyż kamienny, pokutny, pojednania, Jaksonów gm. Żórawina pow. wrocławski
rys. Hellmich, 1923, krzyż 2

Bibliografia

* Degen, Kurt. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau. Frankfurt: Weidlich, 1965, s. 113, cytat: 1. Im W der Kirche, an der Friedhofsböschnung 2. Gleicher Standort (zestawienie dotyczy inwentaryzacji przeprowadzonej w latach 1936-1937).
* Hellmich, Max.  Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien. Steinkreuze, Bildstöcke, Staupsäulen, Galgen, Gerichtsstische. Liegnitz: 1923, s. 26(38), cytat: zu beiden Seiten der Steintreppe zur Kirche.
* Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom IV Zeszyt 2 Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice. Warszawa: 1991, s. 26 (inwentaryzacja przeprowadzana w latach 1977-1980).
* Lutsch, Hans. Die Kunstdenkmäler der Landkreise des Reg.-Bezirks Breslau. Breslau: 1889, s. 442.
* Milka, Józef.  Kamienne pomniki średniowiecznego prawa. Wrocław: 1979.
* Steller, Walther. Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien. W: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde. Breslau: 1934, cytat: a I. 6. Jackschönau (H) 2K.

czwartek, 23 marca 2017

Średniowieczny kamienny krzyż w Damianowicach w powiecie wrocławskim

Damianowice gm. Kobieryce krzyż kamienny, pokutny, krzyż pojednania
Krzyż kamienny w Damianowicach (fot. 2013)
Damianowice (niem. Damsdorf) gmina Kobierzyce, powiat wrocławski.

Na podstawie Damianowice - krzyż kamienny.

Przy skrzyżowaniu szosy z Dobkowic w kierunku Rękowa, z drogą w głąb wsi Damianowice, stoi średniowieczny(Katalog..., 1991, s. 13) krzyż kamienny wykuty w jednym bloku granitu. Przez badaczy niemieckich uważany był za zabytek średniowiecznego prawa jako tzw. krzyż pokutny, inaczej pojednania (Sühnekreuze)(Kutzer, 1909/1910, s. 412) (Hellmich, 1923, s. 24) (Steller, 1934) (Degen, 1965, s. 36). Tak samo określany jest w polskiej powojennej literaturze(Milka, 1979). Należy zauważyć, że mianem krzyży pokutnych utarło się nazywać wszystkie kamienne monolitowe krzyże kamienne, w Polsce spotykane głównie na Dolnym Śląsku, niezależnie od rzeczywistego powodu ich fundacji, który najczęściej nie jest znany(Dobrzyniecki, 2010).

Damianowice krzyż kamienny, pokutny, krzyż pojednania
Tył kamiennego krzyża w Damianowicach (fot. 2013)
W przypadku krzyża z Damianowic hipoteza o jego pochodzeniu, wywodzącym się z realizacji przez zabójcę jednego z warunków ugody (umowy pojednawczej) z rodziną zabitego (krzyż pokutny sensu stricto), jest uprawdopodobniona znajdującym się na nim znakiem. Według opisu i rysunku Paula Kutzera sprzed stu lat(Kutzer, 1909/1910, rys. 6)(fot.) oraz rysunku Maxa Hellmicha z 1923 r.(Hellmich, 1923, tabl. 1-5) (fot.).  krzyż posiada w dolnej części ryt topora. Informację tę potwierdza również opis w katalogu zabytków byłego powiatu wrocławskiego, wydanym w 1965 r., ale opartym na inwentaryzacji z lat 1935-1937(Degen, 1965, s. 36). Aktualnie krzyż jest zakopany głęboko w ziemię i rytu kończącego się, według rysunków sprzed wieku, w połowie dolnej części pionowej belki, nie widać. Rysunki Pula Kutzera i Maxa Hellmicha umieszczają topór w tym samym miejscu, różnią się jednak kształtem. Nie można stwierdzić, który jest bliższy prawdy. Starszy sporządzony jest realistycznie, ale nie wiadomo, czy nie jest to swoista licentia poetica w przedstawieniu szczegółów. Kilkanaście lat późniejszy jest schematyczny. Należy też brać pod uwagę, że jego autor Max Hellmich, twórca przytaczanego pierwszego opracowania, starającego się ująć całościowo problematykę śląskich krzyży kamiennych, posługiwał się w swej pracy pomocą lokalnych informatorów, którzy przesyłali mu informacje i części krzyży nie widział osobiście. Intrygujące jest również to, że podaje on wysokość 150 cm, wspominany katalog oparty na wizji z roku 1936/37 określa ją na 100 cm, a mimo to potwierdza istnienie rytu, chociaż nie mógł on być po obniżeniu się krzyża o 50 cm widoczny. Oczywiście, jeżeli uznamy, że oba rysunki były prawidłowe, co jednak jest potwierdzone pośrednio tym, że dziś nie widać nawet kawałka rysunku topora. Zmniejszenie wysokości krzyża możliwe było tylko przez głębsze wkopanie go w ziemię lub uszkodzenie dolnej części pionowej belki, gdyż górna część krzyża jest dobrze zachowana. Należałoby przyjąć, że inwentaryzacja zabytków przeprowadzana na potrzeby katalogu oparła się co do rytu na ustaleniach wcześniejszych autorów, których prace są zresztą w katalogu podawane w bibliografii.
Rysunek Paul Kutzer, krzyż Damianowice, pojednania, pokutny
rys. Kutzer, 1909/1910
Rysunek Hellmich, krzyż Damianowice, pojednania, pokutny
rys. Hellmich, 1923
Wracając do znaczenia samego rytu, to jak stwierdziłem wyżej, to część badaczy uważa, że krzyże z wyrytymi na nich narzędziami zbrodni są krzyżami pokutnymi(Maisel, 1982) i właśnie ten ryt pozwala z dużym prawdopodobieństwem wyodrębnić je spośród ogółu archaicznych krzyży, mogących być również krzyżami pamiątkowymi, dewocyjnymi czy granicznymi(Maisel, 1989). Pojawiają się jednak wątpliwości, czy konkretny ryt przedstawia narzędzie zbrodni, czy też może jest symbolem np. profesji czy stanu zabitego lub zmarłego, którego upamiętnia krzyż, np. miecz w przypadku rycerza. Niewątpliwie jednak pojawienie się takiego symbolu daje dużą pewność, że upamiętnia on tragiczne zdarzenie. W przypadku jednak braku powiązanego z danym zabytkiem dokumentu (umowy) czy innego pewnego przekazu nie daje gwarancji, że jest to krzyż pokutny, gdyż może być to również krzyż pamiątkowy wystawiony przez rodzinę zabitego(Dobrzyniecki, 2010). Reasumując, z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że krzyż w Damianowicach jest związany z czyjąś tragiczną śmiercią, a z pewną dozą ostrożności, że jest to krzyż pokutny wystawiony przez zabójcę w ramach umowy kompozycyjnej. Te z umów kompozycyjnych, które zawierały zobowiązanie zabójcy do ufundowania krzyża lub kapliczki pokutnej, często wskazywały też miejsce ich ustawienia. Mogło to być miejsce zdarzenia, miejsce pochówku lub inne miejsce wskazane przez rodzinę zabitego(Maisel, 1982)(Adamska, Nocuń, 2004). Z wiekami zacierała się pamięć okolicznych mieszkańców o przyczynach wystawienia krzyża i często zdarzało się, że były one przenoszone jako ciekawe "starożytności". Umieszczano je pod kościołami, czasami wmurowywano w mur cmentarzy przykościelnych przy okazji ich stawiania lub remontów. Nieraz po prostu ustawiano w bardziej reprezentacyjnym miejscu: na skrzyżowaniu dróg, przy głównej ulicy miejscowości, czy też gromadzono w jednym miejscu, jak w nieodległych od Damianowic Galowicach, gdzie miejsce ustawienia 3 krzyży zaczęto nazywać Dreikreuzgewende(Degen, 1965), lub w Wierzbnej w powiecie świdnickim, gdzie w celach kolekcjonerskich zgromadzono w parku przypałacowym 7 kamiennych krzyży(Scheer, 1987, s. 40-41). Przez ostatnie sto kilkadziesiąt lat krzyż w Damianowicach nie był przemieszczany. Nie wiadomo, czy znajduje się w pierwotnym miejscu położenia, chociaż usytuowanie na skraju wsi przy skrzyżowaniu dróg powoduje takie domysły(Milka, 1979). Ustalenie faktu położenia krzyża w pierwotnym miejscu może mieć znaczenie ze względu na hipotezę związaną z tym, że osoby tracące życie gwałtownie, które nie przyjęły sakramentów, nie mogły być grzebane w poświęconej ziemi cmentarza i były chowane nieraz w miejscu zabójstwa, a taki krzyż równocześnie upamiętniał miejsce pochówku. Ewentualne badania archeologiczne mogłyby pomóc w ustaleniu powodu fundacji.
jego istnienie uprawdopodabnia w niewielkim stopniu, że jest to rzeczywiście krzyż pokutny. Część badaczy uznaje, że krzyże z wyrytymi na nich narzędziami zbrodni są krzyżami pokutnymi

Dawniej dominowało przekonanie o własnoręcznym odkuwaniu krzyży przez zabójców. Opinia ta powielana jest także często współcześnie i utrwalana powszechnie nawet przez publikacje poświęcone tematowi(Wojecki, 2011, s. 5), pomimo że spotyka się z nieraz gwałtownym sprzeciwem niektórych badaczy. Podnoszą oni konieczność posiadania odpowiednich umiejętności i narzędzi, co ich zdaniem wyklucza całkowicie możliwość obrobienia kamiennego bloku przez przypadkową osobę(Dobrzyniecki, 2010). Pogląd o konieczności samodzielnego wykonania krzyża jest nie do utrzymania i funkcjonuje jako romantyczny mit. Nie można jednak chyba wykluczyć całkowicie tego typu przypadków. Niektóre z krzyży są obrobione tylko częściowo (np. z przodu). Przy założeniu, że wszystkie krzyże robione były przez fachowych rzemieślników, należałoby znaleźć wytłumaczenie tego typu niestaranności. Krzyż w Damianowicach, podobnie jak kilka innych krzyży w okolicach Wrocławia (Jaksonów, Przecławice, Żerniki we Wrocławiu), należy do tych wygładzonych z przodu i z odkutym tylko od kamiennego bloku, tyłem.

Położenie

* Na północno-zachodnim krańcu wsi. Przy drodze z Dobkowic do Rękowa na wysokości wjazdu do wsi (droga do Pustkowa Wilczkowskiego). Po północnej stronie szosy
* Współrzędne N: 50° 55' 15" E: 16° 51' 9"
* Na mapie

Informacje
Materiał Forma Inskrypcja Wiek Aktualne miejsce
Granit Krzyż łaciński Topór Późne średniowiecze In situ?
Wymiary
Wysokość Szerokość Grubość
Hellmich, 1923 150 cm 90 cm 18 cm
Degen, 1936/1937 100 cm 90 cm
Pomiar własny, 2013 99 cm 89 cm 21 cm

Bibliografia

* Adamska, Dagmara. Nocuń, Przemysław. Czu troste und czu hulffe des zele. Późnośredniowieczne ugody kompozycyjne z terenu Śląska. Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. 2004, T. 59, Z. 2, s. 111-139.
* Degen, Kurt. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Landkreises Breslau. Frankfurt: Weidlich, 1965, s. 36 (zestawienie dotyczy inwentaryzacji przeprowadzonej w latach 1936-1937).
* Dobrzyniecki, Arkadiusz.  Krzyże i kapliczki pokutne ziemi złotoryjskiej - historia pewnego mitu. W: Pomniki Dawnego Prawa, zeszyt 11-12, wrzesień-grudzień 2010, s. 35.
* Hellmich, Max.  Steinerne Zeugen mittelalterlichen Rechtes in Schlesien: Steinkreuze, Bildstocke, Staupsaulen, Galgen, Gerichtstische. Liegnitz: 1923, s. 24(22) oraz rys. tabl. 1-5.
* Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom IV Zeszyt 2 Sobótka, Kąty Wrocławskie i okolice. Warszawa: 1991, s. 13.
* Kutzer, Paul. Alte Steinkreuze in Schlesien. W: Schlesische Heimat-Blätter. Zeitschrift für schlesische Kultur. Nr 16, 3. Jg., 1909/10 s. 412-413 oraz rys. 6.
* Maisel, Witold. Archeologia prawna Polski. Warszawa-Poznań: 1982, s. 164-166.
* Maisel, Witold. Archeologia prawna Europy. Warszawa-Poznań: 1989, s. 182.
* Milka, Józef. Kamienne pomniki średniowiecznego prawa. Wrocław: 1979.
* Scheer, Andrzej. Krzyże pokutne ziemi świdnickiej. Świdnica: 1987, s. 40-41.
* Steller, Walther. Steinkreuze und Erinnerungsmale in Niederschlesien. W: Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde. Breslau: 1934.
* Wojecki, Mieczysław i in. Szlakiem krzyży pokutnych po obu stronach Odry : kamienne zabytki dawnego prawa : informator-przewodnik turystyczny terenu Euroregionu-Sprewa-Nysa-Bóbr. Zielona Góra: Lubuska Regionalna Organizacja Turystyczna "Lotur", 2011, s. 5.