 |
| 1. Kapliczka powstańca (fot. 2013) |
Stare Kaczkowo gmina Brok powiat ostrowski województwo mazowieckie.
Wieś ciągnąca się wzdłuż prawego brzegu Broku, w pobliżu jego ujścia do Bugu, naprzeciwko siostrzanego Nowego Kaczkowa, ma położone na zachód od niej przysiółki na skraju kompleksu leśnego, stanowiącego część Puszczy Białej. Są to Antonowo, Feliksowo i Ruda.
Na rozjeździe szosy do Antonowa stoi prosta typowa mazowiecka
kapliczka słupowa w formie spotykanej od końca XIX w., nawiązującej do
popularnego wówczas neogotyku. Murowaną z cegły, otynkowaną, postawioną
na planie kwadratu konstrukcję kończy wysoki namiotowy daszek, zwieńczony metalowym krzyżem i czterema sterczynami,
pokryty teraz blachą. Otwarte na cztery strony przeźrocze w połowie
wysokości kapliczki chronione jest drewnianymi ramami z szybami. Ramy
mają elementy snycerki charakterystycznej dla osadników kurpiowskich w Puszczy Białej. Wewnątrz współczesna gipsowa figurka Chrystusa.
Według mieszkańców jest to kapliczka dziękczynna, wystawiona
przez powstańca styczniowego, który uciekając konno przed kozakami skrył
się w tym miejscu w gęstych wysokich czerzniach (regionalna nazwa śliwy
tarniny) i w ten sposób udało mu się uratować. Po jakimś czasie
fundował w miejscu ocalenia opisywaną kapliczkę. Czerznie są na tyle
wysokie i gęste, że nawet w stanie bezlistnym rzeczywiście mogą stanowić
dobrą kryjówkę (fot. 2). W pamięci mieszkańców nie zachowało się
nazwisko powstańca ani data wydarzenia. W okolicach Ostrowi Mazowieckiej miało miejsce wiele potyczek powstańców z wojskami carskimi, czego
pamiątką są liczne krzyże upamiętniające te zdarzenia. Teren puszczy był
dogodny dla formowania i koncentracji powstańczych oddziałów. Ważna
strategicznie była przebiegająca niedaleko linia Kolei
Warszawsko-Petersburskiej, otwartej tuż przed powstaniem w 1862 r., na
której powstańcy próbowali kilkakrotnie przerwać komunikację.
Przychylne też było nastawienie ludności, zarówno w Ostrowi jak i na
wsiach. Chłopi byli tu w znacznej części wolni i oczynszowani (dobra
biskupów płockich w Puszczy Białej), a wiele wsi, zwłaszcza we
wschodniej części powiatu, to tzw. okolice szlacheckie czyli wsie zasiedlone przez szlachtę zagrodową.
 |
| 2. Czerznie w marcu |
Najbliżej kapliczki miała miejsce potyczka pięcioosobowego
patrolu powstańczego z odziałem kozaków w dniu 14 marca 1863 r. koło
Feliksowa
(Bartniczak, 1975)
i można domniemywać, że to właśnie zdarzenie ma związek z kapliczką.
Jego przebieg jest dosyć dobrze znany ze względu na udział późniejszego
malarza Ludomira Benedyktowicza (1844-1926), który zostawił zapiski
swoich wspomnień. Opis starcia oparty jest na artykule Tomasza Adama Pruszaka
Związki Ludomira Benedyktowicza z Warszawą i Mazowszem (Pruszak, 2010).
Na początku marca 1863 r. dowództwo nad oddziałami zgromadzonymi w
Puszczy Białej objął generał Zygmunt Padlewski. Przeprowadził on je na
prawy brzeg Narwi do Puszczy Kurpiowskiej
(Bartniczak, 1975).
Pozostały tylko niewielkie grupy rekonesansowe, które miały też za
zadanie organizację nowych oddziałów. 14 marca jeden z takich oddziałów
złożony z pięciu jeźdźców został wysłany do Ostrowi w celu wypatrzenia
wojsk rosyjskich i zabrania kasy podleśnictwa w Udrzynie. Kiedy wracali z
Ostrowi, ostrzeżono ich, że powrót odcięli Rosjanie. Próbowali się
prześliznąć, ale przy młynie w Feliksowie natknęli się na sotnię
kozacką. Możliwe, że powstańcy wybrali próbę przemknięcia koło
Feliksowa, gdyż znali dobrze teren z tego powodu, że co najmniej dwóch z
nich, czyli dowódca patrolu Benedykt Teresiński i Ludomir
Benedyktowicz, byli uczniami założonego tam w 1861 r., staraniem
profesora marymonckiego Instytutu Agronomicznego Wojciecha Bogumiła
Jastrzębowskiego, Zakładu Praktyk Leśnych, kształcącego leśników. Do
powstania przystąpili wszyscy praktykanci w liczbie 79 studentów i
stanowili specjalny oddział "strzelców celnych", którym dowodził
Władysław Wilkoszewski "Wirion"
(Bartniczak, 1972).
Szybko padł Benedykt Teresiński, a chwilę później zastrzelono konia pod
Benedyktowiczem, który zaczął uciekać w stronę lasu. "Kula kozacka
przeszyła mi lewą rękę na wskroś, druzgocąc obie kości przedramienia i
kontuzjując mi lewy bok w okolicy serca. Na skutek tej rany zatamowało
mi oddech i padłem na ziemię zemdlony. Wtedy jeden z Kozaków,
dopędziwszy mnie zsiadł z konia i szablą odciął mi dłoń prawej ręki,
która zwisała na prawem biodrze, podczas gdy padłem na bok lewy" opisuje
sam poszkodowany
(Pruszak, 2010).
Wydarzenia toczyły się w pobliżu dworu Nepomuceny Sarnowiczowej. Gdy
kozacy oddalili się w pogoni za trzema pozostałymi powstańcami, którym
udało się uciec, właścicielka dworu udzieliła pomocy rannemu i
zorganizowała przewóz do konspiracyjnego szpitalika, który mieścił się
na plebanii w Ostrowi. Tam amputowano mu lewe przedramię powyżej łokcia.
Ludomir Benedyktowicz przeżył. Pomimo braku obu dłoni został malarzem.
Pracował przy pomocy skonstruowanego przez siebie metalowego przyrządu
zakładanego na kikut prawej ręki. Jeden z jego obrazów -
Podjazd - przedstawia autobiograficzną scenę patrolu przed natknięciem się na kozacki oddział (fot. 3).
 |
| 3. Ludomir Benedyktowicz, Podjazd |
Jeżeli połączenie tego wydarzenia z pamięcią mieszkańców o
pościgu za powstańcem jest właściwe, kapliczkę fundował któryś z trzech
żołnierzy, którym udało się uciec. Według informacji mieszkańców
we wnęce znajdował się przez pewien czas Chrystus z dworu, który budził
nostalgię w odwiedzającej wieś potomkini właścicieli jako jedyna rzecz
pozostała po spalonym domu rodzinnym.
Obecny widok kapliczka zawdzięcza jednemu z mieszkańców Kaczkowa,
który ją wyremontował oraz przykrył blachą (pocz. lat 90. XX), a zaopiekował się kapliczką po wyjściu z więzienia.
Koło leśniczówki Antonowo znajduje się pomnik upamiętniający
potyczkę i poległego powstańca. Podczas obchodów 150. rocznicy powstania
w Antonowie miała miejsce 27 kwietnia 2013 r. inscenizacja
przedstawiająca przyjazd przedstawicieli Rządu Narodowego do Feliksowa i
akces studentów do powstania (22 stycznia), a potem potyczkę z 14 marca
(14 marca 1863 ..., 2013).
Literatura
* 14 marca 1863 r. – potyczka powstańcza pod Feliksowem. Rekonstrukcja w 150. rocznicę Powstania Styczniowego, Zapiski Ostrowskie nr 6 lato 2013, s. 1.
* Bartniczak, Mieczysław. Bitwa pod Nagoszewem 3 czerwca 1863 r. Rocznik Mazowiecki t. IV. Warszawa:1972, s. 167.
* Bartniczak, Mieczysław. Powstanie styczniowe w Ostrowi Mazowieckiej i okolicy. W Ostrów Mazowiecka. Z dziejów miasta i powiatu. Warszawa: 1975, s. 113.
* Pruszak, Tomasz Adam. Związki Ludomira Benedyktowicza (1844-1926) z Warszawą i Mazowszem. Almanach muzealny t. 6. Warszawa: 2010, s. 173-194.
