Figura św. Jana Nepomucena przy kościele pw. św. Maurycego na ul. Romualda Traugutta we Wrocławiu

1. Św. Jan Nepomucen, ul. Traugutta we Wrocławiu

Figura św. Jana Nepomucena przy kościele pw. św. Maurycego na ul. Romualda Traugutta.
Barokowa figura pochodzi z 1729 r. Ta data zawarta jest w nieczytelnym już chronostychu, informującym, że wzniesiono ją z okazji kanonizacji Jana Nepomucena^{(Lutsch, 1886)(Więcek, 1963)(Kościół ..., 1997)}. Można założyć więc, że jest to jeden z pomników przygotowanych na 16 maja 1729 r. czyli jego pierwsze święto po kanonizacji (19 marca 1729). Diecezja wrocławska, należąca formalnie nadal do metropolii gnieźnieńskiej ale od wieków już związana z królestwem czeskim, bardzo zaangażowała się w kanonizację męczennika z Pomuka. Kapituła zarządziła nawet w swych dobrach specjalną kolektę na dofinansowanie toczącego się procesu kanonizacyjnego, pomimo że jego koszty miał w całości pokryć dwór cesarski^{(Pater, 1985)}, a uroczystości przygotowane na pierwszy dzień św. Jana po wyświęceniu, przeprowadzone zostały z wielkim rozmachem.
We Wrocławiu urządzono przed katedrą triumfalną bramę z licznymi ornamentami i napisami, przy których ustawiono setki lamp oświetlających ją w nocy^{(Pater, 1985)}, co rytownik Bartholomäus Strahowsky uwiecznił na miedziorycie (fot. 3 - Sancto Joanni Nepomuceni, Bartholomäus Strahowsky (1693-1759), miedzioryt wybity w drukarni Friedricha Hilbiga (Breslau 1729) z okazji uroczystości pokanonizacyjnych św. Jana Nepomucena 16 maja 1729 r. przedstawiający bramę triumfalną przed katedrą we Wrocławiu). Mocno propagowany kult, żyjącego w XIV w., wikariusza generalnego arcybiskupa praskiego miał wyprzeć z wyobraźni Czechów "protestanckiego świętego" Jana Husa, a i na Śląsku był użyteczny w zmaganiach o rząd dusz. Do tej walki zaprzęgnięta została sztuka, zwłaszcza po rozpoczęciu procesu beatyfikacyjnego w 1675 r. Jej rezultatem jest niezliczona ilość barokowych Nepomuków w Czechach i na Śląsku oraz nieprawdopodobna kariera świętego, który szybko zawędrował pod strzechy w tej części Europy. Wystarczy wspomnieć, że np. spośród zinwentaryzowanych na Lubelszczyźnie 520 ludowych kapliczkowych rzeźb drewnianych powstałych do końca XIX w., 140 przedstawia Nepomucena przy 148 Chrystusa czy 85 Matki Boskiej. Daleko w tyle pozostali tak popularni święci jak św. Antoni (43), św. Józef i św. Florian po 11, a św. Franciszek 4^{(Powiłańska-Mazur, 2000)}. Podobnie z rzeźbą ludową w innych regionach Polski czy na Litwie. W XX w. Jan Nepomucen utracił miejsce w panteonie głównych świętych czczonych przez wiernych. Pomimo ogromnej liczby wizerunków został zapomniany tak bardzo, że obcujący z jego rzeźbami mieszkańcy nierzadko identyfikują go tylko ogólnie ze św. Janem, a dopytywani wskazują na św. Jana Apostoła czy św. Jana Chrzciciela. Nie zmienia to faktu, że wizerunki Jana Nepomucena wpisane są w krajobraz naszej części Europy do tego stopnia, że poprzez nie, austriacki historyk sztuki Aldemar Schiffkom zdefiniował granice regionu: Tam, gdzie stoją posągi świętego Jana Nepomucena, tam jest Europa Środkowa^{(Babuchowski, 2007).}

2. Św. Jan Nepomucen, ul. Traugutta we Wrocławiu (fot. 2013)

Pierwsza rzeźba Jana Nepomucena pojawiła się we Wrocławiu z inicjatywy dziekana kapituły Korneliusza Strattmanna w roku 1704 i ustawiona została w katedrze^{(Pater, 1985)}. Od 1716 r. stał już pomnik przy Bramie Mikołajskiej^{(Nickel, 1938)}, przeniesiony w 1746 r. do Osobowic^{(Antkowiak, 1985, s. 19)}, a od 1723 r. zdobi miasto piękna statua przed gimnazjalnym kościołem św. Macieja^{(Więcek, 1963)} (róg ul. Szewskiej i Placu Nankiera), powstała w czasie dużej fali fundacji po beatyfikacji (1721). Oprócz opisywanej, na rok kanonizacji przygotowano w diecezji wrocławskiej rzeźby co najmniej rzeźby w Kostomłotach, Piotrowicach, Środzie Śląskiej, Starym Jaworowie i prawdopodobnie w Kątach Wrocławskich oraz Henrykowie, licząc tylko stojące na wolnym powietrzu. Większość z nich nie jest tak okazała jak niektóre, kilka lat późniejsze, imponujące statuy świętego (Kamionna, Tyniec nad Ślęzą). Powodem była prędkość ale głownie to, że fundowane były ze skromnych możliwości parafian z inicjatywy proboszczów.

Ówczesnym proboszczem parafii obejmującej kilka podwrocławskich wsi był ksiądz kanonik Dysmas (Dismas) Tychy (Tichy) i on przypuszczalnie zainicjował fundację^{(Więcek, 1963)} oraz poświęcił figurę, najpewniej 16 maja 1729 r., podobnie jak dwa lata wcześniej statuę Matki Boskiej z Dzieciątkiem ustawioną przed bramą koło plebanii. Być może dodatkową inspiracją fundacji właśnie w tej parafii było jedno z zadań świętego czyli obrona przed powodzią, a tych na Przedmieściu Oławskim nie brakowało. Nepomucen nieźle wywiązywał się ze swojego obowiązku. Duża powódź z 1903 r. nie poczyniła dużych szkód w okolicy. Musiał się jednak mocno zagapić w 1997 r. przepuszczając ul. Traugutta wodę, która zalała centrum miasta.

3. Miedzioryt z 1729 r.  

Święty Jan Nepomucen został ustawiony na niewysokim cokole koło południowo-zachodniego narożnika muru (rys. 4 - rysunek Friedricha Bernharda Wernhera w Topographia oder Prodromus Delineati Silesiae Ducatus, ok 1750). Podobnie jak przy wszystkich kościołach, przy św. Maurycym był wówczas cmentarz grzebalny. Otaczał go masywny mur pełniący zarówno funkcję kultową, oddzielającą cmentarz, jak i obronną, która wynikała z położenia kościoła poza murami na przedpolach Wrocławia^{(Burak, 2007)}. W razie zagrożenia mieszkańcy chronili się w kościele i na otaczającym go cmentarzu. Po włączeniu Przedmieścia Oławskiego w granice miasta (1808) magistrat próbował zlikwidować nekropolię. Ostateczna decyzja zapadła w 1862 r.^{(Burak, 2007)} Południowa część muru od ul. Traugutta (Klosterstrasse) o długości 18,5 m została wyburzona podczas przebudowy kościoła w latach 1897-1899. Została utworzona brama od ul.Traugutta i ogrodzenie z odcinków kutej kraty przedzielonych murowanymi słupkami^{(Burak, 2007)}. To wtedy cokół znalazł się częściowo w murze ogrodzenia, tak jak to jest teraz.

Nie zachowały się bezpośrednie pisane informacje o autorstwie piaskowcowej figury. Tradycja przypisywała ją "od zawsze" Johannowi Georgowi Urbanskyemu^{(Lutsch, 1886)(Więcek, 1963)} i nie jest to podważane. Naturalnej wysokości rzeźba przedstawia świętego zgodnie z kanonem "ustanowionym" przez Johanna Brokoffa, autora drewnianego modelu, który był wzorem dla odlewu z brązu św. Jana Nepomucena ustawionego na Moście Karola w Pradze. Ubrany w elegancki strój prałata z XVII/XVIII w. Sutanna, na nią rokieta obszyta koronkami a na ramionach strojny, futrzany mantolet. Na głowie biret, a wokół niej aureola z pięciu gwiazd. Postać stoi w kontrapoście, spod sutanny wystają trzewiki. Święty adoruje ułożony na męczeńskiej palmie krucyfiks oparty na prawym ramieniu i podtrzymywany lewą ręką. Dolna część krzyża i lewa ręka została została prawdopodobnie w czasie II wojny światowej oderwana. Widoczne są ślady niezbyt udanego sztukowania, prawdopodobnie podczas renowacji w 1994 r. W górnej części cokołu jest zakratowana wnęka na "światło umarłych" informujące o miejscu uświęconym. W ogarniających miejscowość po zmroku ciemnościach był to również ważny punkt orientacyjny. Poniżej umieszczony jest kartusz z mocno zatartym miejscami napisem, który zawiera informację o fundacji i zakodowaną chronogramem jej datę. Cokół ujęty jest wolutami ozdobionymi pasami kampanul. Oglądając należy pamiętać, że figura była najpewniej polichromowana (pomalowana na różne kolory) jak praktycznie wszystkie barokowe rzeźby. Przeprowadzając analizę rzeźby Adam Więcek potwierdza autorstwo Urbanskyego na podstawie podobieństwa do wcześniejszych jego dzieł: pomnika sprzed wrocławskiego kościoła św. Macieja przy placu Nankiera i z dziedzińca klasztoru jasnogórskiego. Zwraca uwagę na identyczną konstrukcję bryły, taką samą kościstą twarz, podobnie ujęte ręce czy charakterystyczne dla artysty upięcie szat oraz woluty na cokole identyczne jak na cokole pomnika sprzed kościoła św. Macieja^{(Więcek, 1963)}.

4. Rysunek Friedricha Bernarda Webera ok. 1750.

Paradoksalnie ręka mistrza przyłożona do wykonania opisywanej figury powoduje niedosyt. Pomnik jest poprawnym barokowym dziełem, lepszym nawet od niektórych podwrocławskich figur Nepomucena, jednak niezbyt efektownym. Od twórcy tak imponujących przedstawień Nepomucena jak przywoływany wcześniej pomnik na placu Nankiera czy w Tyńcu nad Ślęzą i współautora statuy na Ostrowie Tumskim, historycy sztuki oczekują jednak więcej. Stąd oceny "znacznie słabsze naśladownictwo" pomnika przed kościołem św. Macieja^{(Dziurla, 1967)}. Adam Więcek tłumaczy Urbanskyego prawdopodobnym dużym udziałem jego pomocników z warsztatu. Tym uzasadnia "pewną surowość i sztywność, brak tej lekkości i finezji, tak charakterystycznych dla prac wykonanych przez artystę całkowicie samodzielnie"^{(Więcek, 1963)}. Być może gonił czas, a może i wysokość gratyfikacji, do której zdolni byli zmawiający (Należy pamiętać, że pomimo sporej rozległości parafia nie była, jako obejmująca osady za murami miasta, bogata. Większość mieszkańców była też wyznania protestanckiego), predestynowała do pracy uczniów zamiast mistrza, tym niemniej spieszący na Stare Miasto przechodnie nie mają powodu odwracać wzroku.

Renowacja w 1994 r. przeprowadzona była przez Jolantę Marosik razem z odnowieniem stojącej w pobliżu statui Matki Boskiej. Konserwator ta była później wykonawczynią wielu tego typu prac przy wolnostojących figurach, m.in. pomnikach św. Jana Nepomucena w Kamionnej i na wrocławskich Osobowicach.

5. Przedmieście Oławskie, fragment planu z 1562 r. z kościołem św. Maurycego	6. Przedmieście Oławskie, fragment planu z 1741 r., z kościołem św. Maurycego i figurą św. Jana Nepomucena
7. Kościół św. Maurycego, 1807 r., grafika Fryderyk Bogumił Endler	8. Rysunek Otto Ferdinanda Probsta z 1897 r.
9. Zdjęcie z lat. 30. XX w.

Bibliografia

• Antkowiak, Zygmunt. Pomniki Wrocławia. Wrocław: 1985, s. 26-27.
• Babuchowski, Andrzej. Święty Jan Nepomucen. Kraków: 2007, s. 7. 
• Burak, Marek. Okólska, Halina. Cmentarze dawnego Wrocławia. Wrocław: 2007, s. 65-65. 
• Dziurla, Henryk. Sztuka baroku. Rzeźba. W: Sztuka Wrocławia. Wrocław: 1967, s. 360. 
• Kościół pw. św. Maurycego. W: Atlas architektury Wrocławia tom I. Wrocław: 1997, s. 41.
• Lutsch, Hans. Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau. Breslau: 1886, s. 127-128.
• Nickel, Walter. Die öffentlichen Denkmäler und Brunnen Breslaus.  Breslau: 1938, s. 23.
• Pater, Józef.  Patron sławy Ludzkiej. Nowe Życie. Wrocław: 1985, nr 1(39), s. 5 i 11.
• Powiłańska-Mazur, Danuta. Ludowa rzeźba drewniana z kapliczek w regionie lubelskim. W: Święci przydrożni, patroni przyuliczni. Warszawa: 2000, s. 275.
• Więcek, Adam.  Jan Jerzy Urbański; Studium o rzeźbie wrocławskiej pierwszej połowy XVIII stulecia. Wrocław: 1963, s. 129.